Niệm 念

Niệm, chữ Hán viết 念, nghĩa là nhớ nhung. Đây là kiểu chữ hội ý, phía trên là chữ kim 今 chỉ hiện tại còn bên dưới là bộ tâm 心 chỉ trái tim. Hiểu nôm na lúc nào (今) trong lòng (心) cũng đầy ắp nỗi nhớ tức là niệm.

Vì niệm là nghĩ về một điều gì đó ngay thời khắc hiện tại mà không lạc sang chuyện khác nên so với nhớ và hồi tưởng đơn thuần, niệm mang sắc thái sâu hơn, trong đó bao hàm cả sự chọn lọc và trung thành với ký ức.

Niệm còn có một dạng viết thường gặp là 唸, với bộ khẩu 口 chỉ cái miệng trước chữ niệm 念. Chữ niệm này thiên về nghĩa đọc, tụng nhưng bản chất vẫn là đọc, tụng một cách chuyên chú. Chẳng hạn phép “niệm Phật” của Tịnh Độ tông, nghĩa là người tu tập dùng tiếng niệm để giữ tâm vững, ý niệm trụ vào một điểm và không bị tán loạn.

Trong tiếng Việt, những từ mang sắc thái sâu lắng và trang trọng như tư niệm, hoài niệm, hồi niệm, tưởng niệm,… gợi chiều sâu nội tâm đều là chữ niệm 念 này. Còn trong Phật giáo, niệm được xem là một trạng thái của tâm. Các thuật ngữ nhà Phật như chánh niệm, tà niệm, tạp niệm cho thấy tâm người thế nào sẽ sinh niệm thế ấy.

Niệm là nhớ nhung, mà thi ca thì có nhiều chữ nói về nỗi nhớ lắm, ví như vọng 望 là ngóng trông, tưởng 想 và tư 思 là nhớ mong,… Nhưng một khi chữ niệm xuất hiện, cảm xúc đã không còn ở mức vừa chớm nở. Đó là lúc những mong mỏi trong lòng đã trở thành một phần trăn trở không dứt.

Ví như trong “Bình Ngô đại cáo” của Nguyễn Trãi có câu: 念世讎豈可共戴,誓逆賊難與俱生 Niệm thế thù khởi khả cộng đới thệ nghịch tặc nan dữ câu sinh. Tạm dịch là: Khắc ghi mối thù truyền kiếp há có thể đội trời chung, thề khó cùng chung sống với bọn nghịch tặc. Ở đây, niệm mang sắc thái dữ dội hơn sự nhớ mong bình thường. Đó là cảm xúc bùng lên từ nỗi đau dân tộc và mối “thế thù” không thể tha thứ nên mới luôn “tâm tâm niệm niệm”.

“Bi ca” của Nhạc phủ cũng có đoạn:

思念故鄉，
鬱鬱累累。
欲歸家無人，
欲渡河無船。

Phiên âm:
Tư niệm cố hương
Uất uất luỵ luỵ.
Dục quy gia vô nhân,
Dục độ hà vô thuyền.

Tạm dịch là:
Nhớ thương quê nhà,
Não nề day dứt.
Muốn về nhà, nhà không còn ai,
Muốn qua sông, sông chẳng có thuyền.

“Niệm cố hương” của Bi ca là sự luẩn quẩn và mắc kẹt trong nỗi nhớ quê. Vì nhớ mà không biết về đâu, nhớ mà không có đường về nên đương nhiên sự day dứt khôn nguôi đó khác với “đê đầu tư cố hương” của Lý Bạch (Tĩnh dạ tứ).

Bạn có từng bắt gặp một câu thơ nào có chữ niệm đẹp như thế không? Cùng bình luận ở bên dưới nhé!

Bài viết: Khánh Ly
Hình ảnh: Niệm, thủ bút của Thanh Đài nữ sĩ