Sóc 朔

Vì người xưa nhìn theo chu kỳ của trăng mà định ngày tháng nên những thời khắc đặc biệt trong tháng đều có tên gọi riêng. Chúng ta đã biết ngày trăng rằm gọi là vọng 望 rồi, vậy ngày đầu tháng gọi là gì?

Theo âm lịch cổ, ngày đầu tháng gọi là Sóc, chữ Hán viết là 朔.

Sóc 朔 là một chữ hội ý kiêm hình thanh, cấu tạo từ bộ nguyệt 月 chỉ trăng và chữ nghịch 屰 cho âm phù, ở đây cũng mang nghĩa trái ngược hoặc bắt đầu nổi lên. Theo sách Thuyết Văn Giải Tự, Sóc có nghĩa là ngày mồng Một. Trong các chú giải Nho gia, nó được xem như sự sống mới trỗi dậy sau một chu kỳ, khởi đầu cho một tuần trăng mới.

Các điển sách như Lễ ký, Chu lễ, Thi kinh đều dùng Sóc để chỉ ngày đầu tháng, ví như Kinh Thi thường gọi mồng Một âm lịch hàng tháng là Sóc nguyệt 朔月. Người xưa chọn Sóc và vọng làm những mốc quan trọng trong tế tự, gọi tắt là Sóc vọng chi lễ 朔望之禮, tức nghi thức cúng tổ tiên vào ngày mồng Một và ngày rằm mỗi tháng.

Trong văn học dân tộc, Sóc 朔 cũng được dùng với nghĩa ngày đầu tháng. Chẳng hạn:

共時, 朔望, 牲蒸, 旗幡蒸供, 辣辣拯

Năm cùng thời, ngày Sóc ngày vọng, sinh rượu chưng dâng, cờ phướn chưng cúng, rật rật chẳng dứt. (Tân biên Truyền kỳ mạn lục)

Hay:

係朔望典期
供時咹初
Hễ ngày Sóc vọng đến kỳ.
Oản dâng cúng Phật, ngài thì ăn sơ.
(Thiên Nam ngữ lục ngoại kỷ)

Sách xưa chép nhiều về lễ nghi vào ngày Sóc. Theo sách Đại Việt Sử ký toàn thư, vào thời vua Lê Thái Tông, ngày mồng Một đã được quy định là một trong các dịp vua thiết triều. Thời vua Lê Thánh Tông, tục lệ Sóc vọng càng được siết chặt: “Những ngày Sóc, Vọng và đại lễ mà các quan văn võ không mặc triều phục chỉ mặc áo thường trốn tránh ngoài cửa… thì phải sung quân.” (Đại Việt Sử ký toàn thư)

Đến thời nhà Nguyễn, ngày mồng Một tháng Chạp được ấn định là dịp cử hành Lễ Ban Sóc, tức lễ ban phát lịch năm mới. Sách Khâm định Đại Nam hội điển sự lệ ghi rõ: “Gia Long năm thứ 5… lấy ngày mồng Một tháng Chạp ban lịch năm sau… thiết triều ở điện Thái Hòa, dâng lịch cho vua, rồi chia phát xuống các nha môn, địa phương.” (Quyển Chính trị chí, mục Lễ Ban Sóc)

Lễ Sóc còn được tổ chức đều đặn ở các miếu điện triều đình. Trong Đại Nam thực lục có viết: “Phàm lễ Sóc Vọng và các tiết lớn như Tam nguyên, Thất tịch, Trung thu… ở Thái miếu do thân công chủ lễ, Thế miếu do hoàng tử đảm trách, luân ban với bộ Lễ.” Ngay cả vua Tự Đức cũng từng ngự chế thơ về lễ Ban Sóc.

Tóm lại, Sóc là ngày mồng Một hàng tháng theo thiên văn học, nhưng cũng đại diện cho văn hóa lễ nghi và niềm tin dân gian. Người xưa cho rằng vào ngày Sóc, con người phải giữ lòng trong sạch, kiêng kỵ lời dữ việc xui, hướng về tổ tiên để khấn nguyện điều lành.

Nhân ngày mồng Một đầu tháng, Tri Thư xin viết tặng quý bạn đọc một chữ Sóc, chúc bạn vạn sự hanh thông.

Bài viết: Khánh Ly
Hình ảnh: Sóc, thủ bút của Thanh Đài nữ sĩ