Vì sao họ Trần gắn với “hào khí Đông A”?
Họ Trần, chữ Hán viết là 陳 – một trong những dòng họ lớn của người Việt, chỉ xếp sau họ Nguyễn về độ phổ biến. Theo thống kê dân số năm 2022, người mang họ Trần chiếm khoảng 11% dân số cả nước, là dòng họ đông đảo thứ hai tại Việt Nam. Điều này phần nào phản ánh vị thế đặc biệt của họ Trần trong tâm thức người Việt, qua những gì dòng họ này gây dựng trên cả mặt văn hóa lẫn tầm vóc lịch sử.
Họ Trần là một nhánh của tộc Mân Việt, thuộc dòng Bách Việt cổ đại, từng sinh sống rộng khắp từ vùng Hoa Nam Trung Quốc đến Bắc Việt Nam ngày nay. Tổ tiên xa xưa nhất của họ Trần là Trần Tự Minh, vốn làm quan cho nhà Tần nhưng bất mãn với chính sách xâm lược của Tần Thủy Hoàng nên di cư xuống phương Nam, tham gia giúp An Dương Vương kháng chiến. Sau khi nước Âu Lạc thất thủ, ông lui về Kinh Bắc (Bắc Ninh) ẩn cư.
Hậu duệ họ Trần định cư tại đất Việt hơn 1000 năm. Đời sau của Trần Tự Minh là Trần Tự Viễn, được thiền sư Pháp Hiền nuôi dạy cả văn lẫn võ, hình thành phái võ Đông A. Họ Trần dời về Thái Đường (Thái Bình), gây dựng thanh thế. Đến đời Trần Lý là người sáng lập triều Trần trong Sử Việt, họ Trần bước vào chính trường, mở đầu đế nghiệp về sau.
Vì sao họ Trần gắn với “hào khí Đông A”? Chữ Trần 陳, trong Hán tự do hai thành tố là Đông 東 và A 阿 chiết tự tạo thành. Nhiều người cho nó là cách gọi chệch của “Đông Á” hay “Á Đông” là hoàn toàn không chính xác.
Đông A là tên gọi khác của nhà Trần, nhưng không đơn thuần chỉ là một biệt hiệu triều đại. Đó là biểu tượng độc nhất vô nhị, gắn với một thời kỳ rực rỡ trong lịch sử Việt Nam. Ba lần đánh bại đội quân hùng mạnh bậc nhất thế giới thời trung cổ là đế quốc Nguyên Mông, ba lần giữ vững sơn hà, tinh thần quật khởi và khí phách dân tộc… tất cả được hậu thế gọi tên một cách đầy kiêu hùng là “Hào khí Đông A”.
Nếu quân sự là ngọn giáo bảo vệ giang sơn thì văn học thời Trần chính là gốc rễ tinh thần nuôi dưỡng bản sắc dân tộc. Văn học thời Trần sinh ra từ giữa muôn trùng biến động, nơi đạo lý cha ông và lòng yêu nước gặp nhau. Đó là thời kỳ mà kẻ cầm bút không thể đứng ngoài thời cuộc, thơ văn không chỉ để ngâm nga mà phải gắn bó với vận mệnh quốc gia. Từ việc mở rộng thi cử, thành lập Quốc học viện, khuyến khích học tập đến việc khơi nguồn và cổ vũ sáng tác bằng chữ Nôm… Triều đại này đã gieo mầm cho một nền văn chương đầy khí cốt, mang tinh thần độc lập sâu sắc.
Gần 200 năm nhà Trần trị vì có thể xem là một trong những thời kỳ huy hoàng bậc nhất của lịch sử Đại Việt. Đó là thời kỳ của độc lập dân tộc, chiến công lẫy lừng, lòng tự tôn và khí phách hiên ngang. Thời Trần còn là giai đoạn văn hóa, giáo dục và Phật giáo phát triển rực rỡ nhất dưới thời những vị vua minh triết và những danh tướng lẫy lừng. Thanh danh họ Trần tiếp tục tiếp nối trong suốt chiều dài lịch sử dân tộc.
Gắn với hào khí Đông A là bao người con họ Trần đã tỏa sáng trong dòng chảy sử Việt: Từ Man Thiện, thân mẫu của Hai Bà Trưng đến Trần Lý, Trần Thủ Độ, Trần Liễu,… những người đặt nền móng đầu tiên cho triều Trần. Ba đời vua Trần Thái Tông, Trần Thánh Tông và Trần Nhân Tông mở ra thời kỳ hưng thịnh bậc nhất, cùng với sự xuất hiện của các danh tướng lẫy lừng như Trần Hưng Đạo, Trần Quang Khải, Trần Nhật Duật, Trần Khánh Dư, Trần Quốc Toản, Trần Bình Trọng… Trong lĩnh vực văn hóa, tôn giáo cũng có Tuệ Trung Thượng Sĩ, Pháp Loa, Huyền Quang, Trần Thế Pháp, Trần Đình Thám… Và rồi truyền thống ấy lại được nhiều cái tên nổi bật như Trần Tử Bình, Trần Đăng Ninh, Trần Văn Trà… tiếp nối ở thời cận hiện đại.
“Hào khí Đông A” là dấu son bất diệt của nhà Trần trong hành trình dựng nước và giữ nước, đằng sau nó là cả một trời lịch sử và khí phách kiêu hãnh mà người Việt ta vẫn mang trong huyết mạch. Qua bao thế kỷ, hào khí của những người họ Trần luôn nhắc ta nhớ về một thời oanh liệt quá đỗi tự hào, với những di sản tinh thần to lớn dù nghìn năm qua đi vẫn luôn rực rỡ.
Bài viết: Khánh Ly
Hình ảnh: Trần, thủ bút của Thanh Đài nữ sĩ
